Ясная мова: для каго прызначана; правілы яснай мовы
Ясная мова, ці ўступаючы на неаранае поле
Простымі словамі
Як сказаць так, каб думка, якую вы хочаце данесці, была сапраўды зразумелая? Як не заблытацца ў карунках звыклых, на першы погляд, слоў і канструкцый любой мовы? Як дабіцца таго, каб тэкст сапраўды «працаваў»? Усе гэтыя няпростыя пытанні, якія хвалююць аўтараў любых тэкстаў, становяцца асабліва актуальнымі, калі іх патэнцыйны чытач - чалавек з інтэлектуальнымі парушэннямі. На жаль, большасць друкаваных тэкстаў для разумення такіх людзей наўрад ці даступныя – з-за цяжкіх слоў і мудрагелістых фармулёвак. Тым часам артыкул 21 Канвенцыі ААН аб правах інвалідаў абвяшчае: кожны чалавек мае права атрымліваць інфармацыю ў даступнай форме.
Але ёсць інструмент, які можа дапамагчы. Гэта так званая ясная мова (далей гэты тэрмін там, дзе гэта магчыма, будзем выкарыстоўваць без двукоссяў) - спосаб выкладу тэкстаў, які на Захадзе існуе ўжо некалькі дзесяцігоддзяў, а ў рускамоўнай прасторы з'явіўся толькі ў апошнія гады. У гэтым нумары часопіса «Сіндром Дауна. XXI стагоддзе» мы прапануем чытачам артыкул, які дасць уяўленне аб асновах яснай мовы, а таксама дазволіць зразумець, якія перспектывы і складанасці яго ўкаранення ў паўсядзённае жыццё і як ствараецца тэкст на яснай мове. Мы спадзяемся, што гэтае першае знаёмства будзе далёка не апошнім, бо распрацоўка і вывучэнне яснай мовы - неверагодна
жывы працэс, ён адбываецца тут і зараз.
Што ж такое ясная мова? Можна сказаць, што гэта аблегчаная для разумення форма любой стандартнай мовы. Словы і структура асноўнай мовы пры гэтым адаптуюцца такім чынам, каб сэнс паведамлення стаў даступным для людзей, якія маюць цяжкасці з успрыманнем вербальнай інфармацыі.
Для яснай мовы характэрны простыя словы і фразы, без спецыяльнай лексікі і тэрмінаў, запазычанняў, слоў у пераносным значэнні. Зрабіць сэнс тэксту больш даступнымі дапамагаюць і асаблівыя прыёмы: размяшчэнне тэксту на старонцы, памер шрыфта, выкарыстанне піктаграм, карцінак, фатаграфій, ілюстрацый. На яснай мове можна чытаць, казаць, вучыць і вучыцца, атрымліваць карысную інфармацыю.
Ад гісторыі да сучаснасці
Ясная мова была распрацавана ў 1960-я гады ў Еўропе і прызначалася для пажылых людзей, пацыентаў са слабым зрокам і парушэннем псіхічных функцый. У 1970-я гады ў колах еўрапейскіх абаронцаў правоў інвалідаў у неабходнасці яснай мовы ўжо ніхто не сумняваўся.
Але самы актыўны этап развіцця яснай мовы ва ўсіх краінах Еўропы пачаўся ў 1990-я гады. У сярэдзіне гэтага дзесяцігоддзя ў Вялікабрытаніі і некаторых скандынаўскіх краінах былі выдадзены першыя рэкамендацыі па яснай мове. Тады ж Міжнародная федэрацыя бібліятэчных асацыяцый і ўстаноў (IFLA) выпусціла першае міжнароднае кіраўніцтва па яснай мове - "Рэкамендацыі па матэрыялах на яснай мове".
Агульнаеўрапейскія стандарты па стварэнні інфармацыі, даступнай для чытання і разумення, "Інфармацыя для ўсіх", былі распрацаваны бельгійскай арганізацыяй "Інклюзіўная Еўропа" (Inclusive Europe), якая працуе з людзьмі, якія маюць інтэлектуальныя парушэнні, і іх сем'ямі. Сёння спецыялісты гэтай арганізацыі актыўна супрацоўнічаюць з дзяржаўнымі органамі кіравання і перакладаюць на ясную мову важныя дакументы, якія падаюць Еўрапейская камісія, Еўрапарламент, Савет Еўропы.
У многіх краінах Еўропы існуюць спецыялізаваныя СМІ, якія публікуюць матэрыялы на яснай мове. Існуе нават спецыяльны сімвал, які азначае, што той ці іншы тэкст напісаны на яснай мове. Гэты сімвал-лагатып выкарыстоўваецца ў адпаведнасці з патрабаваннямі арганізацыі Inclusive Europe.
Для яснай мовы характэрны простыя словы і фразы, без спецыяльнай лексікі і тэрмінаў, запазычанняў, слоў у пераносным значэнні.
Зрабіць сэнс тэксту больш даступнымі дапамагаюць і асаблівыя прыёмы: размяшчэнне тэксту на старонцы, памер шрыфта, выкарыстанне піктаграм, карцінак, фатаграфій, ілюстрацый .
Для каго прызначана ясная мова
У некаторых катэгорый людзей ёсць непераадольныя бар'еры, якія абцяжарваюць іх зносіны з навакольнымі. Аднак як раз навакольныя могуць улічваць гэтыя цяжкасці і дапамагчы гэтым людзям зразумець, пра што ідзе гаворка. Ясная мова можа быць карысная не толькі людзям з інтэлектуальнымі парушэннямі, у тым ліку з сіндромам Дауна.
Таксама ён дапаможа:
- людзям, у якіх з дзяцінства было парушана развіццё гаворкі;
- людзям са слабымі навыкамі чытання і пісьма;
- людзям пасля інсультаў і чэрапна-мазгавых траўмаў;
- пажылым людзям з парушэннямі памяці;
- людзям з парушэннем увагі;
- іншаземцам і мігрантам, якія ў поўным аб'ёме не валодаюць мовай краіны.
Усе гэтыя людзі могуць нядрэнна выяўляць свае думкі рознымі спосабамі, аднак гатовыя тэксты, асабліва пісьмовыя, ім даволі цяжка разумець. Важна, што для кожнай мэтавай групы
тэксты, напісаныя на яснай мове, будуць адрозьнівацца.
Што можна перакладаць на ясную мову
Навошта людзям з інтэлектуальнымі асаблівасцямі патрэбная тая ці іншая інфармацыя? Найперш для таго, каб адчуваць сябе больш незалежна і самастойна: прымаць тыя ці іншыя рашэнні, рабіць выбар і разумець яго наступствы. Прачытаўшы інструкцыю на яснай мове, дзіця, напрыклад, можа навучыцца правільна даглядаць за сваімі зубамі; падлетак - стварыць сваю старонку ў сацсетках, а дарослы - прачытаць патрэбны дакумент або зразумець, што такое сацыяльныя сеткі. Зразумелая інфармацыя дапамагае людзям з інтэлектуальнымі асаблівасцямі вырашаць як штодзённыя бытавыя задачы, так і больш складаныя: перамяшчацца па горадзе, афармляць дакументы, уладкоўвацца на працу.
На яснай мове можна ствараць наступныя матэрыялы:
- розныя віды дакументаў: заканадаўчыя, банкаўскія, прававыя, сацыяльныя дакументы;
- розныя інструкцыі: па выкарыстанні бытавых прыбораў, зняцці грошай у банкамаце, запісы на прыём да лекара і т. д.;
- навігатары па горадзе: маршруты грамадскага транспарта; схемы перамяшчэння; правілы карыстання транспартам і аб'ектамі транспартнай інфраструктуры (метро, вакзалы, цягнікі і т. д.);
- тэксты ў сферы культуры: карты славутасцяў; тэксты экскурсій; навігатары па музеі ці тэатры і т. д.;
- меню ў кафэ;
- навіны, артыкулы ў часопісах і газетах;
- навучальныя матэрыялы і многае іншае
Хто выступае заказчыкам тэкстаў на яснай мове
У першую чаргу ў перакладзе тэкстаў на ясную мову зацікаўлены тыя арганізацыі, якія непасрэдна працуюць з мэтавай аўдыторыяй: некамерцыйныя арганізацыі (дапамагаюць, напрыклад, людзям з сіндромам Дауна), дамы састарэлых, інтэрнаты, органы сацабароны. Акрамя таго, зараз у еўрапейскіх краінах усё часцей замоўцам выступаюць органы дзяржаўнай улады. Тэндэнцыя да інклюзіі ва ўсіх сферах грамадскага жыцця і неабходнасць адпавядаць міжнародным стандартам прымушае чыноўнікаў паварочвацца тварам да сваіх «кліентаў» і размаўляць з людзьмі розных катэгорый так, каб тыя добра разумелі, пра што ідзе гаворка. Менавіта таму розныя дакументы, інструкцыі, правілы, а таксама інфармацыйныя брашуры і сайты дзяржаўных арганізацый у нашыя дні дублююцца на яснай мове. Таксама замоўцам у такіх выпадках могуць быць тыя арганізацыі, якія паступова ўключаюць у сваю мэтавую аўдыторыю людзей, якія маюць складанасці з успрыманнем тэксту: камерцыйныя кампаніі, у тым ліку інтэрнэт-крамы і медыцынскія цэнтры, бібліятэкі, музеі, тэатры і т. д.
Правілы яснай мовы
Як было сказана вышэй, існуюць распрацаваныя міжнародныя нормы і правілы яснай мовы, ім прысвечаны цэлыя кнігі і метадычныя дапаможнікі. Над яснай мовай працуюць лінгвісты, журналісты, псіхафізіёлагі, нейрапсіхолагі, лагапеды, спецыялісты ў сферы IT. У кожнай з гэтых груп спецыялістаў ёсць свой набор патрабаванняў да яснай мовы. Для пісьмовых тэкстаў, графікі, відэа- і аўдыёматэрыялаў існуюць свае правілы, як ёсць правілы і для размяшчэння інфармацыі на розных рэсурсах: на паперы кніжнага фармату, на плакатах і білбордах, на інтэрнэт-парталах.
Паспрабуем толькі коратка ахарактарызаваць асноўныя патрабаванні да яснай мовы і яе прынцыпы.
- Ясная мова простая. У ім трэба пазбягаць датычных і дзеепрыслоўныя абаротаў, зваротнага парадку слоў, метафар і складаных эпітэтаў.
- У яснай мове не варта выкарыстоўваць сінонімы. Гэтым ён радыкальна адрозніваецца ад звыклага ўсім нам выкладу. Трэба выкарыстоўваць адно і тое ж слова для абазначэння адных і тых жа з'яў, аб'ектаў, дзеянняў, сітуацый. Так, калі мы ў нейкім тэксце напісалі «хлопчык», то ў ім і далей трэба працягваць пісаць «хлопчык», а не «дзіця», «юнак» ці «падлетак» і г.д.
- Трэба акуратна карыстацца займеннікамі - лепш некалькі разоў паўтарыць адно і тое ж слова, чым выклікаць неразуменне, да чаго ці да каго ставіцца займеннік.
- Лепш выкарыстоўваць самыя простыя, зразумелыя і часта ужывальныя словы. Напрыклад, замест слоў "кабыла", "мерына", "жарабец", "жарабя" лепш сказаць проста - "конь" або "конь". Аднак у тэксце для дарослых не варта выкарыстоўваць "дзіцячыя" словы і прыклады.
У яснай мове не выкарыстоўваецца спецыяльная лексіка і тэрміны, замежныя запазычанні, складаныя і доўгія словы, абрэвіятуры. Калі нейкага тэрміна ці складанага слова нельга пазбегнуць, яго трэба тут жа растлумачыць зразумелымі словамі або зрабіць спецыяльны слоўнічак, папярэднічаючы ім тэкст.
- Фразы і прапановы павінны быць кароткімі - ніякіх доўгіх і складаных канструкцый.
- Пазбягаць выкарыстання фраз з адмаўленнем. Напрыклад, замест "Не бяжыце хутка" сказаць: "Ідзіце павольна".
- Выкарыстоўваць актыўны заклад замест пасіўнага.
- Карысна выкарыстоўваць графічныя прыёмы, якія зробяць сэнс тэксту даступным для людзей з асаблівасцямі. Гэта вызначанае размяшчэнне тэксту на старонцы: без пераносаў слоў, з выраўноўваннем тэксту па левым краі, пачаткам кожнай прапановы з новага радка, без абзацных водступаў і гэтак далей.
- У афармленні тэкстаў выкарыстоўваюцца буйны шрыфт, піктаграмы, а таксама шмат карцінак і ілюстрацый.
- Важна прастаўляць у файле нумары старонак, прычым лепш напісаць "старонка 1 з 5". Гэта пасля аблегчыць працу з друкаваным дакументам.
Матэрыялы, створаныя для інтэрнэт-сайтаў, патрабуюць асаблівага кантролю, бо ў іх стварэнні бяруць удзел IT-спецыялісты, якія маюць свой погляд на дызайн і размяшчэнне матэрыялаў у сетцы. Рэаліі жыцця сведчаць аб тым, што рэдкі сайт патрабуе поўнага перакладу на ясную мову. Як правіла, трэба зрабіць даступнымі для людзей з інтэлектуальнымі асаблівасцямі толькі некалькі старонак сайта ці асобныя матэрыялы. "Ясныя" версіі сайтаў закліканы дапаўняць асноўныя, і асноўнымі яны не стануць, калі гэта не спецыяльнае выданне пра ясную мову.
